استريليزاسيون چيست؟  عبارت است از استفاده از روشهاي فيزيكي و شيميايي جهت تخريب و درهم ريختن ساختار كليه ميكروبها از جمله ميكروبهاي بسيار مقاوم داراي اندوسپور.
مطابق استاندارد بين المللي ( EN  556 ) منظور از استريليزاسيون رسيدن به سطح خاصي از ايمني است كه اصطلاحاً SAL 6  ( Sterility Assurance Level ) ناميده ميشود.
مطابق تعريف SAL بايد حداكثر CFU 6-10 بر واحد سطح باشد، بدين ترتيب به منظور اطمينان از اثرات يك روش استريليزاسيون لازم است كه محلولي از 6 10 اندوسپورخشك شده باكتريها را تحت فرآيند استريليزاسيون قرار داد. چنانچه شانس زنده ماندن هر اندوسپور تقريباً يك ميليونيم يا كمتر باشد بر صحت عملكرد مهر تاييد زده ميشود.
در شكل (1)، چرخه كامل استريليزاسيون نشان داده شده است، اين چرخه توسط كمپاني Tecno-Gaz ايتاليا و تحت نظر كميته ملي عفوني اروپا تهيه و تدوين شده است.
1- ضد عفوني و شستشو
 در اين عمليات تعداد ميكروبهاي آلوده كننده كاهش مييابد ولي نه در حدي كه به طور كامل استريل شود. بدين منظور مطابق شكل (2) محفظههاي 5/3 ليتري و 6 ليتري Atrica پيشنهاد ميشود كه مجهز به سبد و تايمر است. به منظور جلوگيري از تماس اپراتور با ابزارآلات و مواد ضدعفوني، استفاده از سبد اكيداً توصيه ميگردد. اهميت وجود تايمر به دو دليل است، اولاً در مورد هر ماده شيميايي زمان خاصي بايد سپري شود تا ماده مزبور اثر شيميايي خود را نشان دهد، ثانياً چنانچه ابزارآلات بيش از زمان مشخصي در مواد شيميايي قرار گيرند، دچار خردگي شده و از عمر مفيد وسايل به مراتب كاسته خواهد شد.
در شكل (3) سيستم AQUA نشان داده شده است كه در حجم كاري زياد ( كلينيكها و يا بيمارستانها ) به عنوان شستشو دهنده و نيز ضدعفوني گرمايي، پيشنهاد ميگردد. توسط اين سيستم ابزار بدون دخالت اپراتور، شسته شده و لكههاي خون از روي سطح وسايل پاك ميشود. دماي دستگاه ( تا 0c 100 ) و زمان آن توسط اپراتور با توجه به نوع وسايل قابل تنظيم است.

2- شستشو به وسيله اولتراسونيك
 مرحله دوم از چرخه استريليزاسيون شستشو با استفاده از تميز كنندههاي اولتراسونيك است.
تميز كننده اولتراسونيك با استفاده از امواج اولتراسونيك ناشي از ارتعاش كريستالهاي پيزوالكتريك ساندويچي، عمليات شستشوي ابزار را انجام ميدهد. تميز كننده اولتراسونيك ضمن شستشو سبب درخشندگي ابزارآلات فلزي ميشود. از ديگر مزاياي اين روش افزايش طول عمر ابزار آلات است، زيرا در اين سيستم از روش شستشو بصورت غير مستقيم استفاده ميشود در حاليكه در روش شستشو بصورت دستي يا با برس، ابزار آلات در معرض تماس مستقيم قرار دارد كه باعث سائيدگي ميشود. از آنجا كه تمامي واكنشهاي شيميايي با افزايش دما تسريع ميگردد، دستگاه مجهز به المنت است و دما تا 0c 70 قابل افزايش است.
در شكل (4) نمونهاي تميزكنندههاي اولتراسونيك نشان داده شده است.
3- خشك كن :
مرحله بعد عمليات خشك كن است. پس از عمليات شستشو وسايل بايد به دقت خشك شود اين كار به طور دستي توسط اپراتور يا با استفاده از دستگاه UNIKA پيشنهاد ميگردد كه در شكل شماره (5) نشان داده شده است. چنانچه وسايل خشك نشود ذرات سفيد رنگي بر روي آنها رسوب خواهد كرد. با استفاده از اين دستگاه، ايمني اپراتور در خشك كردن ابزار تير و برنده به مراتب افزايش مييابد.

استريليزاسيون

اولين بار Semmelweis ارزش شستن دست‌ها با محلول‌هاي گندزدا را در پيشگيري و كاهش دادن مرگ‌هاي ناشي از عفونت‌هاي پس از زايمان نشـان داد، سپس ليستر (Lister) نيز موفق شد با به كارگيري اسيد كربوليك شمار عفونت زخم‌ها را كاسته و از آنها پيشگيري نمايد.

اهميت استفاده از مواد گندزدا حتي در عصر طلايي آنتي بيوتيك‌ها نيز كاسته نشده و در حال حاضر استفاده از روش‌هاي عفونت زدايي (گندزدايي وسترون سازي) از پايه هاي مهم برنامه هاي موفق كنترل عفونت‌هاي بيمارستاني است. براي عفونت زدايي هوا، آب، محيط فيزيكي، وسايل و مواد و محيط‌هاي بيولوژيك روش‌هاي گوناگون فيزيكي و شيميايي وجود دارد.
تعاريف و اصطلاحات عفونت زدايي

            برخي از اصطلاحات رايج در زمينه روش‌های استریلیزاسیون را مرور می کنیم:

پاك كردن (Cleaning) يعني زدودن "دبري‌ها" يا مواد قابل رويت با آب.

سترون سازي : (Sterilization) يعني استفاده از روش‌هاي فيزيكي يا شيميايي به منظور از بين بــردن و تخريب كليه اشكال ارگانيسمي از جمله اسپورها.

گندزدايي (Disinfection) يعني استفاده از روش‌هاي فيزيكي يا شيميايي به منظور كم كردن بار ميكروبي.

آلودگي زدايي (Disinfestation) يعني از بين بردن انگل‌هاي خارجي كه ناقل بيماريند مثل گال و شپش Biodeterioration يعني تخريب فعاليت‌هاي بيولوژيك .

Decontamination يعني عفونت زدايي ابزار آلوده به طوري كه براي استفاده بي خطر و مناسب باشند.Fumigation يعني استفاده از دودها و بخارات مواد عفونت‌زدا .

Pasteurization يعني استفاده از حرارت 60 درجه سانتي گراد تا نيم ساعت .

كلريناسيون (Chlorination) و ازونيزاسيون (Ozonization) يعني استفاده از كلر يـا ازون براي سالم سازي آب .

ماده گندزدا (Disinfectant) ماده اي است كه براي كم كردن بار ميكروبي از روي سطوح بيجان و اجسام بكار برده مي‌شود.

آنتي سپتيك (Antiseptic) ماده اي است كه بازدارنده فعاليت ارگانيسم‌ها از روي بافت‌هاي زنده است.

آنتي بيوتيك (Antibiotic) ماده آلي شيميايي است كه توسط ارگانيسم‌ها توليد مي‌شود و باعث بازدارندگي يا كشتن ارگانيسم‌هاي ديگر در انسان، حيوانات و گياهان مي‌شود.

دترجنت (Detergent) ماده اي است كه با استفاده از كشش سطحي آلودگي را مي‌برد.

سنيتايزر (Sanitizer) ماده بهداشتي است كه با مواد ضدميكروبي همراه است.

مواد ژرميسيد (Germicide) ، بايوسيد (Biocide) باكتريسيد (Bactericide) ، ويريسيد (Viricide) ، فونژيسيد (Fungicide) ، اسپوريسيد (Sporicide) و اويسيد (Ovicide) نيز كشنده ارگانيسم، اعم از باكتري‌ها، ويروس‌ها، قارچ‌ها، اسپورها و تخم انگلي‌ها هستند.

اصطلاح دئودورانت (Deodorant) نيز براي مواد خنثي كننده بوهاي بد و Bleach براي مواد رنگ بر بكار برده مي‌شوند.
روش‌هاي عفونت زدايي

            انواع روش‌هاي جاري عفونت زدايي، اعم از روش‌هاي سترون سازي يا گندزدايي عبارتند از:

 

·        حرارت خشك (فور)

·        حرارت مرطوب (اتوكلاو)

·        اتوكلاو اتيلن اكسايد (ETO)

·        (VHP) Vaporized Hydrogen Peroxide

·        گاز پلاسما

·        مواد شيميايي سترون كننده

·        يونيزاسيون

·        روغن داغ (با درجه حرارت بالا)

·        شعله (سوزاندن)

·        هوا

·        نور خورشيد

·        دستگاه پرتوي فرابنفش

·        پاستوريزاسيون

·        مواد شيميايي گندزدا
روش‌هاي سترون سازي
حرارت خشك يا فور

دستگاه فور، داراي يك اجاق و يك اتاقك عايق كاري شده است كه با جريان برق گرم مي‌شود. اين دستگاه داراي بدنه فولادي، فن، زمان سنج، حرارت سنج، تنظيم كننده درجه حرارت، ترموستات و سيستم اِرت است. در اين دستگاه در 160 درجه سانتي گراد در مدت 2 ساعت، در 171 درجه سانتيگراد در مدت 1 ساعت، در180 درجه سانتي گراد در مدت 5/0 ساعت و در 191 درجه سانتي گراد در مدت 6 تا 10 دقيقه وسايل استريل مي‌شوند. به مورد اخير Rapid Heat Transfer  گويند.

با فور مي‌توانيم روغن‌ها، گازهاي آغشته به وازلين، پودرها، سوزن‌ها، تيغ، قيچي، نوك الكتروكوتر، دريل‌ها، فرزها، مته ها، لوله هاي شيشه اي و آيينه ها را سترون كنيم. فور وسيله ارزاني است و سبب خوردگي، زنگ زدگي وكند شدن لبه هاي برنده وسايل فلزي نمي‌شود. نفوذ پذيري آن ضعيف است، نياز به زمان طولاني دارد، موجب تغيير رنگ و سوختن كاغذ و پارچه از ابزار حساس به حرارت مي‌شود. براي كنترل عملكرد فور، بايستي هر روز واشر نسوز آن را بازديد كنيم، با دماسنج شاهد، صحت عمل حرارت سنجش را كنترل نماييم. و هر هفته با استفاده از آزمون‌هاي بيولوژيك (باسيلوس سوبتيليس كه به حرارت خشك بسيار مقاوم است) عمل سترون سازيش را ارزيابي نماييم.

در پايان كار با فور، تا درجه حرارت به زير 50 درجه سانتيگراد نرسيده نبايد در دستگاه را باز كنيم، زيرا به علت اختلاف دما، آلودگي هواي بيرون به وسايل داخل دستگاه سرايت مي‌كند.
حرارت مرطوب (اتوكلاو)

حرارت مرطوب هنوز، موثرترين، متداول ترين، قابل اعتمادترين و كم هزينه ترين روش براي سترون سازي است. اتوكلاو دستگاهي است كه با استفاده از عوامل دما، بخار، فشار و زمان، عمل مي‌كند.

            در اين دستگاه، بايستي "هوا" با "بخار" جابجا شود. اين جابجايي يا با نيروي ثقل (Gravity) صورت مي‌گيرد و يا با مكش پمپ(Prevacuum) . اگر هواي داخل دستگاه كاملا تخليه نشود، به علت اختلاف وزن مخصوص هوا و بخار، درجه حرارت به حد مطلوب نخواهد رسيد.

            اين دستگاه داراي يك مخزن فولادي ضدزنگ، ضداسيد و باز و ضدمغناطيس، در فولادي با واشر نسوز، قفل ايمني، شيرهاي آب و بخار، صافي‌هاي هوا و بخار، سوپاپ اطمينان، فشارسنج، حرارت سنج، زمان سنج و سيستم ارت مي‌باشد و حجمش از 5 ليتر تا بيش از 1000 ليتر متفاوت است.

            در اين دستگاه، دما 121 تا 134 درجه سانتيگراد است و زمان، بسته به نوع دستگاه 4 تا 30 دقيقه متفاوت و واحد سنجش فشار يكي از موارد زير است:

يك اتمسفر = يك بار= 100 كيلوپاسكال = 5/14 پوند بر اينچ مربع = 750 ميليمتر جيوه

            در پايان مرحله سترون سازي، بخار دستگاه تخليه مي‌شود تا فشار اتاقك به صفر برسد. اين مرحله 15 تا 20 دقيقه طول مي‌كشد.

            اتوكلاو براي سترون كردن لوازم جراحي فلزي، شيشه ها، مايعات و بعضي مواد پلاستيكي بكار مي‌رود. نوعي سترون سازي سريع وجود دارد بنام Flash Sterilization كه در آن وسايل، در دماي 134 درجه سانتيگراد و فشار 60 پوند بر اينچ مربع، ظرف 3 دقيقه سترون مي‌شوند.

            در استفاده از اتوكلاو زمان كوتاه و نفوذ خوب است، و وسايل زيادي را مي‌توان با آن سترون كرد. ولي كند شدن وسايل برنده و باقي ماندن رطوبت در بسته ها در پايان كار از معايب اين روش به حساب مي‌آيد.

            عملكرد اتوكلاو را بايستي با بررسي حرارت سنج با ترمومتر شاهد، وزن كردن بسته ها قبل و بعد از فرايند (جهت بررسي باقي ماندن رطوبت در بسته ها)، استفاده از انديكاتورهاي شيميايي و استفاده هفتگي از انديكاتورهاي بيولوژيك باسيلوس استئاروترموفيلوس (B. Stearothermophilus) ارزيابي نمود.
اتوكلاو اتيلن اكسايد

            اكسيد اتيلن گازي است بي رنگ، قابل اشتعال و محلول در آب كه وقتي با هوا مخلوط شود مي‌تواند آتش‌زا باشد. اكسيد اتيلن يا با غلظت 100% به كار برده مي‌شود و يا با 12% CO2 ، دماي 60 درجه سانتي گراد و رطوبت 50% به كار برده مي‌شود. تقريبا هر چرخه سترون سازي 285 دقيقه طول مي‌كشد. تمام وسايلي كه با  ETO سترون مي‌شوند بايد 8 تا 24 ساعت هوادهي شوند زيرا مواردي از سوختگي صورت در هنگام استفاده از ماسك‌هاي بيهوشي، التهاب حنجره و ناي در استفاده از لوله هاي تراشه، هموليز خون در دياليز و استفاده از كاتترها در عمل جراحي قلب و آنژيوگرافي ديده شده است.

از اتوكلاو اتيلن اكسايد مي‌توان جهت سترون كردن وسايل پلاستيكي، لاستيكي، چرمي، پنبه اي و ابريشمي، ابزار آندوسكوپي، كاتترها و لوله ها، ابزار ظريف جراحي، دوربين‌ها، نخ‌هاي بخيه، سيم‌هاي برق، پمپ‌ها، موتورها، ابزار ماشين‌هاي قلبي تنفسي، مايعات، ساكشن، و انواع هندپيس‌هاي دندان پزشكي و ابزار حساس به حرارت استفاده كرد.

قدرت نفوذ ETO بالا است ولي زمانش طولاني است، نيازمند محافظ ويژه جلوگيري كننده از جرقه است، و مسموميت‌زا، حساسيت‌زا و در تماس‌هاي طولاني سرطان‌زا و موتاژن است و هزينه زيادي نيز دارد.

بايستي درجه حرارت، رطوبت و سيستم تهويه دستگاه كنترل شود و با اسپور باسيلوس سوبتيليس به صورت هفتگي عملكرد سترون سازي پايش گردد.
كِمي‌كلاو

در اين سيستم، علاوه بر آب، مخلوطي از الكل، فرمالدئيد، كتون و استون نيز بكار برده مي‌شود. درجه حرارت در كمي‌كلاو 131 درجه سانتي گراد، فشار20 پوند بر اينچ مربع و زمان 30 دقيقه است. با اين روش، وسايل زنگ نمي‌زنند و لبه هاي تيز كند نمي‌شوند و به علت كمتر بودن ميزان بخار آب در اين دستگاه (نسبت به اتوكلاو معمولي) آب در بسته بندي‌ها جمع نمي‌شود. اين دستگاه بايد در جايي به كار برده شود كه از تهويه خوبي برخوردارند.
گاز پلاسما

در اين دستگاه، پراكسيد هيدروژن را در يك ميدان الكتريكي تصعيد مي‌كنند و لوازم حساس به حرارت و رطوبت را با آن سترون مي‌نمايند. چرخه سترون سازي با اين روش 55 تا 75 دقيقه طول مي‌كشد.
مواد شيميايي سترون كننده

برخي از مواد شيميايي را مي‌توان با افزودن غلظت و يا افزودن مدت زمان، به منظور سترون سازي به كار گرفت. مثلا محلول گلوتارالدئيد 2% تا 20 دقيقه براي گندزدايي وسايل بكار مي‌رود ولي وقتي 6 تا 10 ساعت به كار رود، در حد استريل كننده عمل مي‌نمايد. هيدروژن پراكسايد 5/7% ، غلظت‌هاي بالاي هيپوكلريت سديم،  پراستيك اسيد نيز از مواد شيميايي استريل كننده هستند.
يونيزاسيون

از پرتوهاي يون ساز نظير: پرتوهاي ايكس و گاما نيز مي‌توان براي سترون كردن مواد بيولوژيك، داروها، گاز، باند، نخ‌هاي كات گوت و لوازم يك‌بار مصرف استفاده نمود.
روغن داغ ـ شعله

براي برخي وسايل، مثل بعضي وسايل دندان پزشكي مي‌توان از روغن داغ با حرارت بيش از 170 درجه سانتي گراد استفاده كرد. همچنين استفاده از شعله چراغ الكلي به منظور سترون سازي در آزمايشگاه ها رايج است.
پايش سترون سازي

بعد از هر سترون سازي بايد مطمئن شويم كه كليه اشكال ارگانيسمي در فرايند سترون سازي از بين رفته اند. روش‌هاي پايش يا فيزيكي هستند، يا شيميايي و يا بيولوژيك.

 

در پايش فيزيكي، سلامت خود دستگاه ارزيابي مي‌شود. براي مثال، بررسي سالم بودن عقربه هاي درجه حرارت، فشار و زمان.

پايش شيميايي، با استفاده از نشانگرهايي صورت مي‌گيرد كه تغيير رنگ مي‌دهند. اين نشانگرها به صورت نوار، برچسب يا اشكال ديگر هستند. مثلا در نوارهايي كه جهت ارزيابي عملكرد اتيلن اكسايد موجود است، در صورت صحت عملكرد دستگاه، نوار از رنگ قهوه اي به سبز، تغيير رنگ مي‌دهد.

در پايش بيولوژيك، از اسپورهاي باسيلوس سوبتيليس و باسيلوس استئاروترموفيلوس استفاده مي‌شود. نشانگرهاي بيولوژيك به صور مختلف نواري، ويال يا آمپول كوچك موجودند.

 

نشانگرهاي بيولوژيك را در داخل محفظه اتوكلاو، در داخل بسته ها يا سيني قرار مي‌دهند و با آن به صورت هفتگي يا ماهانه عملكرد دستگاه را ارزيابي مي‌نمايند.


مراحل استریلیزاسیون در روش گرمای خشک
1-) تمیز کردن، شستشو و خشک کردن تمام ابزارهایی که قرار است استریل گردند.
2-)
الف:لفاف بندی ابزار ها توسط فویل، کتان های دولایه، پارچه های سبک بافت نسوز.
ب: قراردادن در قفسه هایی بدون بسته بندی.
ج:قراردادن ابزارها در ظروف فلزی در دار.

نکته: بدلیل اینکه استریل در این روش بصورت اعمال گرمای زیاد به ابزار است، نیازی به باز کردن ابزار مثل قیچی نیست و ابزارهای بسته بندی شده در ظروف درب دار هم نیاز به باز کردن درب ندارند.
3-) ابزارها را در محفظه دستگاه قرار داده ودستگاه را روشن کنید.دستگاه بایستی دارای دماسنج یا نشانگر دما باشد که اطمینان داشته باشیم دمای مورد نظر حاصل شده است.
از لیست زیر برای تعیین زمان و دمای لازم برای استریلیزاسیون ابزارها استفاده کنید.(ساعت مشخص شده مدت زمانی است که دستگاه پس از رسیدن به دمای مورد نظر بایستی صرف کند.پس از شروع عملیات بهیچ عنوان درب دستگاه را باز و بسته و یا ابزاری را کم و زیاد نکنید. به یاد داشته باشید زمان کلی استریل بدلیل صرف زمان برای گرم شدن و پس از استریل برای سرد شدن ابزارها ومحفظه از زمان درج شده درجدول بیشتر است

Temperature
170 degrees C (340 degrees F) - 1 hour
160 degrees C (320 degrees F) - 2 hours
150 degrees C (300 degrees F) - 2.5 hours
140 degrees C (285 degrees F) - 3 hours
نکته: ابزارهای تیز و برنده و نیز سوزن ها بدلیل گرمای زیاد کند میشوند و این ابزار ها بایستی در دمای بالاتر از 160 درجه استریل نشوند.
4-)صبر کنید تمامی ابزارها خنک شوند سپس توسط گیره های استریل آنها را از محفظه خارج کرده و در محل های استریل نگهداری کنید.
5-) ابزارهای استریل را به درستی نگهداری کنید. محل نگهداری ابزار ها از خود استریل کننده مهم تر است!.
روش نگهداری ابزارهای استریل شده:
الف: ابزارهای بسته بندی شده: ( در شرایط بهینه نگهداری و با حداقل جابجایی)
ابزارهای بسته بندی شده مناسب میتوانند تا زمانیکه بسته بندی آنها پاره نشده و یا رطوبت به آنها نفوذ نکرده استریل بمانند.برای نگهداری بهینه میتوانید ابزارها را در کابینت های بسته در محیط های کم تردد با دمای متوسط رطوبت خیلی کم قرار دهید.در زمان شک به استریل بودن پک آن را حتماً مجدداً استریل کنید.(اصل اول ایمنی استریلیزاسیون).
ب: ابزارهای بسته بندی نشده: ( در شرایط بهینه نگهداری و با حداقل جابجایی)
پس از استریل سریعاً آنها را استفاده کنید و یا در محفظه های استریل قرارداده و حداکثر تا بکهفته استفاده کنید.
شرایط نگهداری دستگاههای فور:
اگر شما از دستگاه فور استفاده میکنید نگهداری دستگاه هم قسمتی از فرایند استریلیزاسیون است. اگر دستگاه به دمای صحیح نرسد، استریل حاصل نخواهد شد. لذا حتماً موارد زیر را رعایت کنید:
· همیشه داخل دستگاه را تمیز نگهدارید.
· از ابزارهای اندازه گیری دما ( بجز دماسنج دستگاه) استفاده کنید. (هر هفته یکبار)
· از نشانگر های شیمیایی (اندیکاتور) جهت اطمینان از صحت عمل دستگاه استفاده کنید