خوشبختانه طرح غربالگري نوزادان براي جلوگيري از چنين پيشامدهايي در کشور در مراحل نخست اجرايي است.تيروئيد غده اي از غدد درون ريز بدن محسوب مي شود که در قسمت جلو و پايين گردن قرار دارد.
تيروئيد هورمون هايي ترشح مي کند که بر تمام سيستم هاي بدن تاثير مي گذارند و بخصوص بر رشد مغز و سيستم عصبي مرکزي موثر هستند.
از آنجا که رشد مغز در 2تا 3سال اول زندگي هر فرد کامل مي شود، کمبود هورمون در اين سنين باعث رشد نامناسب مغزي و عقب ماندگي ذهني کودک مي شود، در صورتي که اگر در بزرگسالي يا بعد از سنين رشد مغزي اين کمبود در بدن ايجاد شود، نتايج اين چنيني ايجاد نمي شود و ممکن است تنها روي حافظه و سرعت انجام کارها تاثير بگذارد.
به گفته دکتر مريم رزاقي آذر، فوق تخصص غدد درون ريز و متابوليسم کودکان و استاد دانشگاه علوم پزشکي ايران ، متاسفانه اين عارضه در 90درصد نوزادان بدون علامت است.
اين مساله و اهميت اين بيماري باعث شده تا تمام کشورهاي دنيا طي چند سال گذشته طرح غربالگري هيپوتيروئيدي نوزادان را انجام دهند. رزاقي آذر در ادامه مي گويد: برخلاف عوارض خطرناک، اين بيماري به محض تشخيص براحتي درمان مي شود و درمان آن تنها با يک نوبت استفاده از قرص در 3سال اول زندگي انجام مي شود.
البته پس از اين مدت درمان به مدت يک ماه قطع مي شود و آزمايش و بررسي مجددي انجام مي شود که اگر در اين آزمايش باز هم مشکل وجود داشت ، کودک به عنوان يک بيمار دائمي تلقي مي شود و بايد تا آخر عمر از دارو استفاده کند.
رزاقي آذر در خصوص عوامل ايجاد کننده اين بيماري مي گويد: يکي از مهمترين عوامل ايجادکننده مسائل ارثي و ژنتيکي است ، البته بيماري هاي تيروئيد و استفاده از مواد يددار توسط مادر چه به صورت موضعي و چه خوراکي مي تواند در اين زمينه موثر باشند.
ضمن آن که نبايد از مواد يددار مثل بتادين به منظور ضدعفوني بدن نوزاد يا محل بندناف استفاده شود. هدف اين طرح ، کاهش عقب ماندگي ذهني نوزادان به دليل عارضه هيپوتيروئيدي است.
دو راهبرد اصلي اين طرح به اين صورت است:
الف ) غربالگري همه نوزادان
ب) شناسايي و درمان موارد مشکوک به بيماري.
اگر بخواهيم جدول زمان بندي اين طرح را بيان کنيم ، بايد نخست به مطالعات سه گانه بسيار خوبي که در سطح کشور صورت گرفته است ، اشاره کنيم.
اين مطالعات که در دانشگاه هاي علوم پزشکي اصفهان ، شيراز و شهيدبهشتي شهرستان دماوند انجام پذيرفته است ، نشان مي دهند ميزان بروز عارضه کم کاري تيروئيد در ايران 3تا 4برابر کميتي است که در متون علمي ذکر شده است.
به طوري که به گفته رزاقي آذر، با وجود آن که فراواني اين بيماري در کشورهاي ديگر يک مورد در 4هزار نوزاد است ، در کشور ما اين ميزان به تعداد يک نفر در 360تا 500نوزاد افزايش يافته است.
اين امر نشانه بحراني بودن وضعيت و شرايط کشور در اين زمينه است. بنابراين براي پيشگيري از بروز اين بيماري در نوزادان بحثهاي طراحي برنامه مطرح شدندکه شامل مواردي همچون تعداد آزمايشگاه ها، نوع آزمايش ، نوع روش ، خون گيري و شيوه ارسال نمونه بود.
در زمينه خون گيري با توجه به شرايط سيستم بهداشتي و درماني کشور، خون گيري از پاشنه پاي نوزادان بهترين گزينه بوده است. نکته بعدي شيوه ارسال اين نمونه ها بود.
مشکلات اين مساله لزوم سانتريفوژ و نگهداري مناسب سرم به دست آمده را شامل مي شد. به همين دليل از فيلتر پي پر (filter paper)هاي مخصوصي استفاده شد که ديگر نيازي به ابزار خاصي نداشت. از سوي ديگر، شناسايي و معرفي آزمايشگاه ها از سوي دانشگاه ها پيگيري شد.
اين آزمايشگاه ها، شرايط خاصي داشتند چرا که تعداد آزمايشگاه ها بسيار زياد بود و خود آزمايشگاه ها هم بايد در اين زمينه صاحب نظر مي بودند.
لذا براساس استان هاي سراسر کشور و دانشگاه هاي علوم پزشکي مستقر در مرکز استان ها درخواست معرفي آزمايشگاه هايي شد که بتوانند 30تا 80هزار آزمايش را در سال انجام دهند. انتقال فيلتر پي پرها هم با بهره گيري از خدمات پست سفارشي است به گونه اي که طي 3روز نمونه ها از دورترين نقاط به مقصد مورد نظر مي رسند.
آخرين مساله در اين طرح ، نوع آزمايش و نوع کيت بود. پس از مشورت هاي بسيار و دريافت نظرات گوناگون با انتخاب آزمايش TSH، کيت هاي الايزا يا راديو ايمونواسي مطرح شد که به دليل مزاياي الايزا همچون در دسترس بودن و ارزاني آن ، اين نوع کيت ها برگزيده شدند.

قطره اي خون از کف پا
طرح غربالگري هيپوتيروئيدي نوزادان بسرعت در حال پيشرفت است. خوشبختانه براساس اعتمادي که وجود دارد زمان اجراي طرح به اين صورت است که از اول مهرماه به صورت رسمي به دانشگاه ها ابلاغ شده است و آنان آزمايشگاه مورد نظر خود را تا اواسط آبان ماه معرفي کردند.
بدين ترتيب تا انتهاي زمستان پيش بيني مي شود طرح در کل کشور پياده شود. رزاقي آذر در خصوص روند مثبت طرح مي گويد: نکته جالب توجهي که وجود دارد اين است که ما وقتي اين طرح را برنامه ريزي کرديم ، پيش بيني کرديم نوزادان 3تا 5روزه را براي انجام تست به آزمايشگاه بياورند.
به همين دليل هم برآورد اوليه اين بود که تا پايان سال اول حدود 60درصد موارد را پوشش دهيم. به عبارت ديگر 60درصد را به عنوان يک شاخص خوب و مثبت در نظر گرفتيم.
اما زماني که اين طرح را به صورت پايلوت در استان هاي بوشهر، اصفهان و فارس پياده کرديم مهرماه دوم پايلوت 94درصد پوشش داشتيم و در ماه پنجم پايلوت اين طرح ، تقريبا 100درصد پوشش داريم.
در ابتدا و در پيش نويس طرح براي اطمينان از ضمانت اجرايي آن ، تصميم گرفته شد با اداره ثبت احوال هماهنگي و تا زماني که اين تست انجام نشده است ، از ارائه شناسنامه خودداري شود. اما نتايج پايلوت نشان دادند که احتياجي به اين کار احساس نمي شود.

طرحي نه چندان جديد
بيشتر کشورهاي پيشرفته دنيا مانند کشورهاي اروپايي ، امريکاي شمالي و برخي از کشورهاي امريکاي جنوبي ، عربستان ، ترکيه ، امارات ، ژاپن ، اندونزي ، مالزي ، کره جنوبي و… اين برنامه را اجرا کرده اند.
البته در هر يک از اين کشورها متناسب با وضعيت اقتصادي آن کشور و نيز شرايط بهداشتي ، تستهاي خاص و متنوعي از نوزادان دريافت مي شود.
به عنوان مثال ، در برخي از کشورها، با انجام 11تست ، 11بيماري مختلف در بدو تولد غربالگري مي شود. در ايران، اين کار با غربالگري هيپوتيروئيدي نوزادان آغاز شده است ، اما سعي مسوولان در اين است که با اضافه کردن تستهاي ديگر نظير گالاکتوزمي ، از اين بستر به دست آمده نهايت استفاده را بکنند.
به عبارت ديگر زماني که آزمايشگاه هاي طرف قرارداد مشخص شدند، کنترل کيفيت لازم در مورد آنها صورت گرفت و سيستم ارسال نمونه از مراکز به آزمايشگاه ها برقرار شد؛ ديگر براحتي مي توان از نمونه مورد نظر براي چند آزمايش ديگر استفاده کرد.
به اين نکته توجه کنيد که در زمينه اجراي يک طرح ، سود و بهره منطقي آن را بايد در نظر داشت. به عنوان مثال ، سود طرح هيپوتيروئيدي نوزادان ، 8/7 به يک است.
چراکه اگر ما يک بيماري را پيشگيري کنيم ، در هزينه هاي درماني آن صرفه جويي کرده ايم و باتوجه به شيوع هيپوتيروئيدي نوزادان ، پيشگيري از آن با صرفه تر و سودآورتر از درمان بيماري است.

غربالگري در نظام شبکه سلامت
سازمان بهداشت جهاني همواره به پيشگيري ، درمان و ريشه کني يک سري از بيماري هاي خاص در منطقه ما کمک مي کند که اين بيماري ها به طور معمول واگيردار هستند.
درواقع بحث غربالگري نوزادان جزو اولويت هاي سازمان بهداشت جهاني در کشورها نيست و اين مساله که بودجه اي براي اين موضوع اختصاص يابد در بيانيه هاي سازمان بهداشت جهاني هرگز مطرح نشده است ، بلکه فقط توصيه هاي علمي و استاندارد در اين خصوص به کشورهاي مختلف پيشنهاد شده است.
البته اين موضوع به معني عدم همکاري و تعامل با سازمان بهداشت جهاني نيست ، چراکه متخصصان ما سعي دارند پس از به دست آوردن نتايج اين طرح ، در قالب يک گزارش آن را به سازمان بهداشت جهاني ارائه کنند تا بدين وسيله اعلام نمايند توانسته اند غربالگري نوزادان را در نظام شبکه سلامت و بهداشت کشور بگنجانند و بدين ترتيب در اين زمينه وارد شوند.
ضمن آن که نشان دهند مي توان اين طرح را با قيمتهاي بسيار کمتر از آنچه در کشورهاي غربي مرسوم است ، پياده سازي و اجرا کرد.